نشست پژوهشیای با موضوع «سیاستگذاری ادبیات کودک و نوجوان، در دوگانه ترجمه و تألیف» از جمله سلسلهنشستهای قرارِ هفت، ازسوی کاپ و با همکاری سازمان پژوهش به همراه رونمایی از «گزارشپژوهشی گذری بر وضعیت کتاب کودک و نوجوان۱و ۲» برگزار شد. در این نشست دکتر مریم جلالی پژوهشگر و عضو هیئتعلمی دانشگاه شهید بهشتی، دکتر محمدحسین ظریفیان عضو هیئتعلمی دانشگاه تهران و مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، مهدی صالحی کارشناس دفتر پاسداشت زبان فارسی، زهرا محسنیفرد پژوهشگر و کارشناس ادبیات کودک و دبیری مجید مجیدی، مدیر کانون اندیشهپژوهی کودک و نوجوان به مناسبت بیستویکمین دوره جشنواره کتاب رشد حضور یافتند. قرار هفت چهارشنبه ۱۸ بهمنماه در سالن سلمان هراتی حوزه هنری برگزار شد.
به گزارش آرتین، رسانه رسمی نوهنران ایران؛ مجید مجیدی، دبیر این نشست و مدیر کانون اندیشهپژوهی کودک و نوجوان، موضوع نشست را سیاستگذاری ادبیات کودک و نوجوان در دوگانه تألیف و ترجمه و هدف از برگزاری این نشست را بررسی ادبیات کودک و نوجوان از منظر تربیتی، سیاستگذاری، اقتصادی، حقوقی، معنوی و امور بینالملل عنوان کرد و افزود: ادبیات کودک و نوجوان گستره وسیعی دارد و قبل از به دنیا آمدن کودک، در بطن مادر با شنیدن لالایی، شعر و ترانههای کودکانه آغاز میشود و بعد از تولد و در مراحل رشدی کودک این حوزه گستردهتر شده و خواندن و نوشتن را میآموزد و مهارتهای زبانی او در مواجهه با ادبیات ارتقا مییابد.
* سهم ۳۰ درصدی شمارگان کتابهای کودک و نوجوان در سال
مجیدی طبق بررسیای که پیرامون روند چاپ کتابهای کودک و نوجوان انجام شده و در فصل دوم پژوهش اول گزارش پژوهشی آمده است، میزان چاپ شمارگان کتاب در سالهای 1400 و 1401 حدود یکصد و بیست میلیون جلد بیان کرد و افزود: از این میزان ۳۳ تا ۳۶ میلیون کتاب، حدود ۳۰ درصد مربوط به کتابهای کودک و نوجوان است و بیشترین فراوانی را دارد و رتبه دوم متعلق به کتاب های کمک درسی با میزان 15 درصد است. این حجم از شمارگان کتاب نشان از بازار فعال کتابهای کودک و نوجوان نسبت به سایر کتابهاست.
وی نسبت تألیف به ترجمه در سالهای آغازین دهه نود حدود را ۸۰ به ۲۰ اعلام کرد و افزود: در سالهای منتهی به 1400 این نسبت به ۶۰ به ۴۰ رسید؛ به این معنا که ۶ درصد کتابها تألیفی و ۴۰ درصد آنها ترجمهای بودند.
*ضرورت بازنگری در مصوبات حوزه ادبیات کودک و نوجوان
مجیدی ادامه داد: از منظر سیاستگذاری، سه مصوبه داریم که در زمینه ادبیات کودک و نوجوان وضع شده است؛ مصوبه اول که توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب و ابلاغ شده موسوم به مصوبه 660 است که آخرین بازنگری آن در سال 1389 انجام شده، در ماده 6 این مصوبه پیرامون هیات نظارت بر نشر کتابهای کودکان و نوجوانان است. مصوبه بعدی توسط شورای عالی آموزش و پرورش تصویب و ابلاغ شده و موسوم به مصوبه 828 است و برای محتواهای آموزشی و تربیتی است که در نظام تعلیم و تربیت لازم الاجراست و مصوبه بعدی توسط هیئت نظارت بر نشر کتابهای کودک و نوجوان تهیه و توسط وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال 1384 ابلاغ شده است.
آنچه در وهله اول از این سه مصوبه برمیآید آن است که بیش از 10 سال از این مصوبات میگذرد و هیچ تغییری باتوجه به شرایط و اقتضائات به وجود آمده در مصرف کالای فرهنگی کودکان و نوجوانان انجام نشده است. ضرورت بازنگری و اعمال پیشنهادات اصلاحی بیش از پیش در این زمینه وجود دارد.
مجیدی درباره تغییرات در هیئت نظارت بر ضوابط بر نشر کودک و نوجوان در دو سال ابتدایی دولت سیزدهم و جهت سیاستها درزمینه تألیف و ترجمه، از دکتر محمدحسین ظریفیان، مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی خواست توضیحاتی ارائه دهد.
*پیشبینیهای حوزه سیاستگذاری کتاب تحقق نیافت
ظریفیان از عدم تحقق پیشبینیهای حوزه سیاستگذاری کتاب در ساختار فرهنگی کشور خبر داد و افزود: نگاشت اول مصوبه ۶۶۰ که ذکر شد، در سال ۱۳۶۷ انجام شد و در سال ۸۹ با نگاه انقباضی، تهدیدی و محدودکنندهتر، با توجه به سیاستها و تجربیات دولت وقت، موردبازنگری قرار گرفت. ساختار همان است، اما طرحهای مربوط به ماده ۳ که ناظر به ممیزی است، افزایش پیدا کرده و بعد از آن نیز تغییرات قابلتوجهی صورت نگرفته است و اساسا نمیتوان آن را یک سند سیاستی نامید، زیرا با استانداردهای اسناد سیاستی فاصله دارد.
ظریفیان از بازنگری آییننامه تدوینشده درباره ادبیات کتاب کودک و نوجوان دهه ۸۰، بر اثر یک فرایند مستمر در سال گذشته در هیئت کودک و نوجوان و دستیابی به یک ساختار جدید خبر داد و گفت: سعی شد نگاه تصدیگرایانه دولت بهقدری تعدیل شود.
* شروع به کار پس از ۳ سال تعطیلی!
وی از شروعبهکار مجدد هیئت رسیدگی به تخلفات ناشران، هیئت نظارت بر ضوابط بر نشر کودک و نوجوان و بزرگسال پس از سه سال تعطیلی خبر داد و افزود: بهاینترتیب در گذشته نظارت و بررسیای درباره تخلفات در حوزههای مختلف، ازجمله حوزه کودک و نوجوان صورت نمیگرفت.
ظریفیان از عدم بسته سیاستگذاری در حوزه فرهنگی بهطور عام، حوزه کتاب بهطور خاص و حوزه کتاب کودک و نوجوان به شکل اخص یاد کرد و افزود: منظور از فقدان این بسته سیاستی، نبود آن روی کاغذ نیست؛ بلکه به معنای این است که بسته سیاستی عملیاتی که در میدان راهگشا باشد، وجود ندارد و اگر بود میتوانست نسبت تألیف و ترجمه را مشخص کند.
وی درنظرگرفتن ابعاد حقوقی، اجتماعی و اقتصادی تنظیمگری در حوزه نشر را در مباحثات، همچون این نشست ضروری دانست.
مجیدی درباره نحوی اقدامات عملیاتی وزارت ارشاد بهعنوان یک نهاد حاکمیتی در حوزه تنظیمگری نشر ادبیات کودک و نوجوان از ظریفیان پرسید که با اظهار عدم اطلاع دقیق او به دلیل نداشتن مسئولیت در این حوزه مواجه شد.
مجیدی با طرح بحثی درباره نسبت تربیت با ادبیات کودک و نوجوان از دکتر جلالی دعوت به مباحثه کرد.
دکتر مریم جلالی، پژوهشگر و عضو هیئتعلمی دانشگاه شهید بهشتی از نبود زبان مشترک در تعریف ادبیات کودک و نوجوان که منجر به پیدایش تفاسیر و خوانشهای مختلف در این حوزه شده است، خبر داد و در ادامه از سه رویکرد در حوزه ادبیات کودک و نوجوان و نسبت آنها با آموزش و تربیت یاد کرد و افزود: رویکرد اول مربوط به گروهی است هدف ادبیات کودک و نوجوان را تنها حظ و لذت بردن کودک از متن میدانند.
رویکرد دوم مربوط به گروهی است که آموزش و مسائل تربیتی را جدای از ادبیات کودک نمیدانند و به شکل افراطی به آن نگاه میکنند و گروه میانهای که لذت ادبیات را باب ورود کودک و نوجوان به حوزه ادبیات کودک و نوجوان میداند، اما آموزش را از آن جدا نمیکند و بر این باور است که متنی برای کودک و نوجوان نیست که عاری از آموزش باشد.
جلالی متون مربوط به ادبیات کودک و نوجوان را به دو گروه مقید و آزاد تقسیم کرد و افزود: متون مربوط به چارت آموزشی که در مدارس قابلاستفاده هستند، متون مقید یا رسمی نام دارد و بخشی از متون که بازار اقتصادی ناشران را به خود معطوف ساخته و فرامدرسه هستند، متون آزادند.
* نویسندگی برای کودک و نوجوان سختتر از نویسندگی برای بزرگسالان!
جلالی هر دو نوع متون ادبیات حوزه کودک و نوجوان را شکلگرفته در بافت اجتماعی عنوان کرد و افزود: در بررسی ادبیات کودک با سه نقطه حائز اهمیت، نویسنده، متن و مخاطب برخورد خواهیم داشت. تفاوت عمده ادبیات بزرگسال با ادبیات کودک و نوجوان این است که همهچیز در ادبیات بزرگسال از نویسنده آغاز شده و به مخاطب ختم میشود، اما در ادبیات کودک و نوجوان برعکس است. در حوزه ادبیات کودک و نوجوان، قبل از آنکه نویسنده قلمبهدست بگیرد، به مخاطبشناسی و لحاظ کردن ویژگیهای مخصوص مخاطب توجه میکند. وی ادامه داد: اکنون ناشران نیز به این مسئله توجه دارند.
وی نویسندگی ادبیات کودک و نوجوان را سختتر از نویسندگی ادبیات بزرگسال دانست و گفت: در متون آزاد ما با دو گروه تألیفی و ترجمهای مواجهیم که تولید شده و در جامعه منتشر شده و کودکان و نوجوانان مصرفکننده آنها هستند.
* آثار ادبی ترجمهشده، متغیر جهانبینی کودکان و نوجوانان
جلالی از عوض شدن جهانبینی کودکان و نوجوانان در عصر حاضر به علت بسط یافتن آثار ادبی ترجمهشده خبر داد و افزود: عدم حمایت کافی از مؤلف، راحتتر بودن ترجمه نسبت به تألیف، عدم رعایت قوانین کپیرایت و عدم نیاز خریداری تصاویر توسط ناشر در متون ترجمهشده، عوامل گسترش و بسط متون ترجمه شدهاند.
وی از ضرورت حمایت از مؤلف در جهت گسترش آثار تألیفی در ادبیات کودک و نوجوان یاد کرد و در این رابطه گفت: با توجه به تناسب جمعیت، در نروژ وقتی یک نویسنده کتابی مینویسد، دو سال مرخصی با حقوق جهت نگارش کتاب بعدی خود دریافت میکند. آیا از این جنس حمایتها از مؤلف در کشور ما صورت میگیرد؟
*تربیت مخاطب، وظیفه وزارت فرهنگ و ارشاد
مجیدی خطاب به ظریفیان از بیشتر بودن میزان کتابهای تألیفی از ترجمهای طبق گزارش آمار خانهکتاب و تعارض داشتن این آمار با میزان کتابهای تألیفی و ترجمهای در بازار و ویترین کتابفروشیها اشاره کرد و افزود: با توجه به پژوهشی که انجامشده، ویترین کتابفروشیهایی که در حوزه ادبیات کودک و نوجوان فعال هستند، مملو از آثار ترجمهای است و میزان این آثار به آثار تألیفی فزونی دارد. وزارت فرهنگ و ارشاد بهعنوان نهاد حاکمیتی همانطور که باید بر اقتصاد نشر متمرکز باشد، باید بر تربیت مخاطب نیز متمرکز و حساس باشد. وزارت ارشاد چه دورنمایی نسبت به این مسئله دارد و این مسئله چه جایگاهی در نگاه وزارت ارشاد دارد؟
ظریفیان در پاسخ به سؤال مجیدی گفت: در ماده ۴ مصوبه ۶۶۰ مذکور به حمایت از مؤلفین پرداخته شده است، اما از دقت کمتری نسبت به ماده ۳ که ناظر به ممیزی است، بهرهمند است. باتوجهبه کمبود بودجه، جهت حمایتهای مالی از مؤلف، ظرفیت زیادی وجود ندارد.
* صدور ۲۲ هزار مجوز نشر در دنیای کتاب
ظریفیان درنظرگرفتن شرایط زیستبوم فرهنگی، فارغ از نسبت جمعیتی نسبت به مقایسه حمایت از مؤلف در کشورهای نروژ و ایران را ضروری دانست و افزود: تعداد ناشران و نسبت اقشار جامعه باید لحاظ شود. در کشوری که به شکل بیرویه در یک ماراتن رقابت، مجوز نشر به کسانی که حداقلِ شرایط را داشتهاند، داده شده است؛ سیاستگذاری فرهنگی آن با کشورهای دیگر همچون نروژ قابل قیاس نیست. در کشوری چون انگلیس، نهایتاً ۱۰۰ ناشر مشغول به نشرند، اما در کشور ما بیش از ۲۲هزار مجوز نشر صادر شده است، درحالیکه طبق درگاه ملی مجوزها، اگر طی ۹۰ روز وزارت ارشاد اقدام به صدور مجوز نکند، وزارت اقتصاد اقدام به صدور آن خواهد کرد.
* نگارش کتاب تنها برای ثبت رکورد!
وی دغدغه جدی در حوزه ترجمه آثار ادبی را هجمه عنوان کرد و گفت: در سال ۱۲۰هزار عنوان کتاب در کشور مجوز اخذ میکنند که بخشی از آن جهت ارتقای رتبهبندی معلمان، ورود به مقاطع تحصیلات تکمیلی و ثمره رقابت اعضای هیئتعلمی در دانشگاههاست.
* غربزدگی ناشران تهدیدی برای کودکان و نوجوانان
در ادامه ظریفیان از پیشرفت و رشد برخی از انتشارات مطرح کشور مستغنی از حمایتهای دولتی بهعنوان نمونه یاد کرد و همچنین مسئله ترجمه از بیرون را فقط سودانگاری ناشران ندانست، بلکه خاستگاه فکری، ارزشی و ذهنی برخی از ناشران را جهان غرب بیان کرد و آنان را خودباخته فرهنگی خواند که بهعمد، کتب ترجمهای ضد فرهنگ بومی منتشر میکنند.
* فزونی رشد ادبیات جهانی نسبت به ادبیات کشور
جلالی عدمکفایت پویای کتب تألیفی را زمینهساز رغبت کودکان و نوجوانان به آثار ترجمهای دانست و در این رابطه گفت: اگر ژانر وحشت آثار ترجمهای مورد استقبال قرار میگیرد، مخاطب یا خانواده کودک و نوجوان مقصر نیستند. در برابر رشد ادبی جهان نمیتوان مقاومت کرد، اما میتوان خودمان را به نقطهای از تولید برسانیم که دیگر مصرفکننده آثار ادبی تحمیلی نباشیم. وی ادامه داد: ژانر وحشت دارای سطحهای مختلفی در ادبیات کودک و نوجوان است که حتی مخصوص کودک نیز تولید شده است و او را با ترسهایش مواجه میکند و الزاماً خشونتبار نیست.
* خلأ آینده پژوهی در ادبیات کودک و نوجوان
مهدی صالحی– دبیر انجمن ویراستاری ایران – از عدم چارچوب نظام نشانگانی ادبیات کودک و نوجوان و آیندهپژوهی در این حوزه سخن گفت و افزود: سیاستگذاری بدون آیندهپژوهی کار بیهودهای است. باید به بازار کتاب توجه بیشتری شود و مطالعه میدانی در این راستا بسیار مؤثر است. بسیاری از ناشرانی که درزمینه کنکور فعالیت میکردند، زمانی که زمزمه حذف کنکور به گوششان رسید، وارد حوزه انتشارات ادبیات کودک و نوجوان شدند.
*ضرورت پیشگامی ناشران در رعایت کنوانسیون برن
ظریفیان به حمایت وزارت ارشاد نسبت به کتابهای داخلی که برای خارج از کشور بایستی ترجمه شود، اشاره کرد و افزود: مقام معظم رهبری در سال 1397 به این موضوع اشاره کرده و بایستی نهضت آثار ترجمه از داخل به بیرون نیز انجام شود و صرفا ترجمه از بیرون به داخل مدنظر نیست.
مجیدی در مورد وظیفه وزارت ارشاد در خصوص نظارت بر حفظ مالکیت معنوی مؤلفین داخلی و خارجی از جمله الحاق ایران به کنوانسیون بِرن از ظریفیان پرسید که او این وظیفه را در وهله نخست بر عهده ناشران دانست و افزود: شکلگیری پویشی جهت بازنگری در مسئله پیوستن به کنوانسیون برن از منظر قانونی و فقهی از جانب ناشران بهخصوص ناشران کودک و نوجوان را که موجب سروسامان دادن به این حوزه حفظ آبروی بینالمللی کشور خواهد شد امری ضروری است.
در ادامه و با حضور مدعوین رونمایی از گزارش پژوهشی گذری بر وضعیت کتاب کودک و نوجوان ۱ و ۲ انجام شد و ابتدا ظریفیان مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و سپس دکتر مریم جلالی، استاد مهدی صالحی و دکتر حسامپور معاون دفتر انتشارات و فناوری آموزشی وزارت آموزش و پرورش تقریظ خود را پیرامون اثر پژوهشی رونمایی شده، یادداشت کردند.
*ادبیات کودک و نوجوان حوزهای میانرشتهای
بعد از مراسم رونمایی، مجیدی و محسنیفرد درخصوص فرایند پژوهشی، پیشینه، مراحل، روش تحقیق، مفروضات و نتایج این گزارشپژوهشی توضیحاتی ارائه کردند و به سؤالات و انتقادات حضار پاسخ دادند.
محسنیفرد حوزه ادبیات کودک و نوجوان را حوزهای میانرشتهای دانست و افزود: علاوهبر ادبیات و زبانشناسی، روانشناسی و جامعهشناسی نیز یکی از حلقههای مهم جهت شناخت ادبیات کودک و نوجوان هستند. برای شناخت دنیای کودک و نوجوان به شناخت بسترهای فرهنگی، اجتماعی و مؤلفههای اجتماعی مؤثر در این جهان نیاز است. وی ادامه داد: این افتخار را دارم که از نگاه دانش جامعهشناختی که کمتر در این حوزه استفاده شده به این موضوع نگاه کنم.
محسنیفرد معیار انتشار کتاب ترجمهای در حوزه کودک و نوجوان را نه نیاز مخاطب، بلکه مسئله فروش عنوان کرد و از حاکمیت مناسبات بازار در فضای کتاب خبر داد و افزود: الزاماً هر کتاب ترجمهای بد و نامناسب نیست. آن چیزی که ناراحتکننده است، این است که در آثار تألیفی به آن چیزی که نیاز و خواسته کودک و نوجوان است پرداخته نمیشود. نویسندگان این عرصه به میزان کافی کودک و نوجوان، تیپهای شخصیتی، اهداف، نیازها، آرزوها، نظام مسائل اجتماعی و فردی، سبد فرهنگی و سلایق آنان را نمیشناسند.
* «تهرانیانگاری» غلطی مصطلح در منظر نویسندگان
وی از غلط بودن نگاه «تهرانیانگاری» در شناخت ایران و ایرانی سخن گفت و افزود: در نظر برخی، گویا تمام ایرانیها در تهران زیست میکنند. زمانی که درباره نوجوان ایرانی صحبت میکنیم، باید چندین نوع و زیست نوجوانان، مختصات آنان، شرایط حاکم بر آنان و نیازهایشان لحاظ شود.
محسنیفرد در ارتباط با کلمه قرار گرفتن کودک با توجه به عدم آسیبدیدگی جدی آن را هدفی حائز اهمیت دانست و افزود: در این جهان محصور در تصویر که کلمه در آن مهجور است، با توجه به حفظ ایمنی روحی و روانی کودک و نوجوان، هرگونه کتابی که زمینه ارتباط کودک و نوجوان با خواندن را فراهم کند، ولو اینکه هیچ پیام و محتوای آموزشی ارائه ندهد مهم است.
گفتنی است، در معرفی این گزارشپژوهشی آمده است: کانون اندیشهپژوهی کودک و نوجوان (کاپ) بهعنوان یک هسته پژوهشی و با رویکرد مسئلهمحوری از یک سال گذشته اقدام به بررسی وضعیت کتاب کودک و نوجوان کرده است؛ حاصل بررسیهای انجامشده، در قالب گزارش پژوهشی گذری بر وضعیت کتاب کودک و نوجوان ارائه شده است. گذری بر وضعیت کتاب کودک و نوجوان ۱ شامل معرفی ناشران پرطرفدار کودک و نوجوان در نمایشگاه بینالمللی کتاب سال ۱۴۰۱ است. در ادامه این گزارش به بررسی آماری کتاب ازنظر تعداد چاپ، شمارگان، قیمت، نسبت تألیف و ترجمه در کتابهای کودک و نوجوان پرداخته شده است. روش بهکاررفته در این پژوهش توصیفی-تحلیلی است و دادههای آن بهصورت مشاهده میدانی و روش کتابخانهای گردآوری شده است.
گذری بر وضعیت کتاب و نوجوان ۲ به بررسی و تحلیل 40 عنوان کتاب پرطرفدار نوجوان پرداخته است. ذیل هر عنوان ابتدا اطلاعاتی مانند نام نویسنده، مترجم، انتشارات، تعداد صفحات آمده و در ادامه فرم و محتوای کتاب موردبررسی قرار گرفته است. بررسی فرمی و محتوایی هر کتاب با تمرکز بر نقاط قوت و ضعف، ویژگیهای منحصربهفرد هر کتاب و علل گرایش مخاطبان به کتاب صورت گرفته است. بدون شک کتابهای پرطرفدار دیگری بین نوجوانان وجود دارد و انتخاب این مجموعه براساس گفتوگو با نوجوانان، نظرات کارشناسان و میزان اقبال مخاطبان به این کتابها در نمایشگاهها و کتابفروشیها انجام شده است. فصل دوم این پژوهش براساس روش تحلیل محتوا یافتههای بهدستآمده ذیل هر عنوان را موردبررسی قرار داده است.